Ở Nghệ An, người Thái Dọ (hay Tay Dọ hoặc Tay Mương) là nhóm Thái chiếm số lượng đông đảo nhất trong cộng đồng cư dân Thái tại nơi đây. Khu vực sinh sống truyền thống của họ chủ yếu tập trung ở vùng Phủ Quỳ Châu cũ (nay chủ yếu là phần đất của ba huyện Quế Phong, Quỳ Châu, Quỳ Hợp) và Phủ Tương Dương cũ (nay chủ yếu là các huyện Kỳ Sơn, Tương Dương, Con Cuông).
Hát ngâm là một thể loại diễn xướng dân gian, có vai trò quan trọng trong đời sống sinh hoạt văn hoá tinh thần của người Thái. Trong tiếng Thái Dọ, hát ngâm nguyên ngữ là hă̄p lāi, với “hă̄p” nghĩa là “hát, cất lời” và “lāi” nghĩa là “chữ viết, văn bản”.
Nội dung của các bài hát ngâm trước đây thường là các sử thi, truyện thơ được chép hay viết vào các cuốn sách bằng giấy dướng (chiê nắng xá – giấy được làm thủ công từ vỏ cây dướng, cùng họ với cây dó), khi hát ngâm, người diễn xướng sẽ mở cuốn sách ra. Tuy nhiên, chữ Thái Dọ (Lai Tay) ngày ấy chỉ được truyền dạy ở phạm vi hạn chế. Chính vì vậy, nội dung của các tác phẩm này được cộng đồng người Thái truyền miệng từ thế hệ này qua thế hệ khác. Chính sự truyền khẩu đã góp phần rất quan trọng trong việc hình thành nên thể loại hát ngâm này mà không cần sử dụng đến văn bản chữ Thái.
Một vài văn bản nổi tiếng thường được hát ngâm có thể liệt kê bao gồm: Khun Chương (lāi Khún Chướng), Khun Lù Nàng Ủa (Hún Lū – Uô Piềm), Chim Yểng vàng (lāi Nồk iêng), Trạng Nguyên (lāi Chāng ngwiến), Trông mường (lāi Mồng mươ̄ng)…
Khác với một số thể loại dân ca khác của người Thái Dọ như xuối, lă̄m, nhuô̄n – những thể loại này vẫn còn được nhiều người biết đến, kể cả thế hệ trẻ. Nhưng đối với hát ngâm, đa phần người trẻ không có sự quan tâm. Đó là chưa kể, những người đang có khả năng thực hành hát ngâm thành thạo đều đã lớn tuổi và thậm chí là già yếu. Bên cạnh đó, môi trường để hát ngâm tồn tại cũng không còn thường xuyên như trước. Kéo theo sự hiếm hoi ấy là nội dung của các sử thi, truyện thơ là chất liệu cho thể loại cũng gần như bị lãng quên và chỉ còn sống trong kí ức của lớp người cao tuổi.
Dưới đây là 06 diễn xướng tiêu biểu thuộc thể loại hát ngâm được thực hiện trong năm 2024 bởi các nghệ nhân người Thái Dọ tại hai huyện Quế Phong và Quỳ Châu thuộc tỉnh Nghệ An.
Nhóm thực hiện:
Sầm Công Danh (Lō Kă̄m Xiếng)
Sầm Thị Tình (Lō Ọn Tình)
